دکتر کیومرث یزدان پناه (عضو هیئت علمی جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران) در کنفرانس تخصصی ارزیابی همکاری‌های جمهوری اسلامی ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا روز یکشنبه مورخ 22 دی‌ماه 1398 در تهران برگزار شد، سخنرانی خود با عنوان ظرفیت ها و عوامل پایداری وابستگی متقابل و تاثیر گذار بر توسعه روابط ایران با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا را ارئه دادند. در ادامه به بیان صحبت های ایشان می پردازیم:

مفهوم وابستگی متقابل و وابستگی متقابل پیچیده

مدل وابستگی متقابل گامی به جلو برای شناخت پدیده های جهانی فراتر از تعاملات دولت ها محسوب می

شود. برخی از خصوصیات این مدل را در عناوین ذیل می توان خلاصه کرد:

1-    بازیگران روابط بین الملل تنها دولت ها نیستند؛ شرکت های چند ملیتی و سازمان ها و رژیم های بین المللی بازیگران جدیدی هستند که در کنار دولت ها نقش آفرینی می کنند.

2-    2مسائل اساسی جهان دیگر تنها مسائل نظامی ، امنیتی و استراتژیک نیست ، بلکه مسائل اقتصادی ،زیست محیطی ،اجتماعی و فرهنگی اهمیت بیشتری یافته اند. این دگرگونی حرکت از سوی سیاست حاد به سوی سیاست ملایم و سازگار خوانده می شود. به همین دلیل نیز کاربرد زور و قدرت نظامی کمتر و همکاری های اقتصادی ، اجتماعی بیشتر می شود.

3-    قاعده رفتار در عرصه جهانی از تعارض و تخاصم به همکاری های فراملی تغییر کرده است . در شرایط وابستگی متقابل قاعده بازی دیگر بازی حاصل جمع صفر نیست ، بلکه برد و باخت می تواند به طور یکسان برای همه طرف های بازی باشد . در روابط بین الملل برد یک بازیگر لزوما به معنی باخت دیگری نیست و بازی جدید می تواند دو یا چند برنده و بازنده داشته باشد.

4-    سلسله مراتب قدرت که متکی بر قدرت نظامی بود جای خود را به شبکه پیچیده ای از همکاری ها می دهد که دیگر سلسله مراتبی نیست.

سابقه شکل گیری اتحادیه اقتصادی اوراسیا

سابقه شکل گیری اتحادیه اقتصادی اورآسیا به میانه دهه 1990میلادی باز میگردد و ریشه نظری آن در
پیشنهاد نور سلطان نظر بایف، رئیس جمهور قزاقستان قرار دارد. جامعه اقتصادی اورآسیا بر مبنای این ایده
در سال 2000با مشارکت سه کشور بلاروس، قرقیزستان، و با هدف ایجاد بازار مشترک برای کشور های
عضو به شکل گرفت. جمهوری ازبکستان نیز در سال 2006به این بلوک تجاری پیوست.
به موازات آن روسیه، قزاقستان و بلاروس در سال ،2007درباره ایجاد یک اتحادیه گمرکی میان خود به
توافق رسیدند. این اتحادیه گمرکی طی چند مرحله در سال 2010میان این سه کشور آغاز به کار کرد.
اتحادیه اقتصادی اوراسیا با ادغام دو بلوک تجاری – گمرکی اتحادیه گمرکی منطقه اوراسیا و نیز جامعه
اقتصادی اوراسیا به وجود آمد و فعالیت خود را رسما از ابتدای ژانویه سال 2015آغاز کرد.

ارمنستان در 2ژانویه 2015و قرقیزستان در 16اوت 2015به عضویت کامل اتحادیه اقتصادی اوراسیا در
آمدند. در حال حاضر، اعضای این اتحادیه روسیه، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و ارمنستان هستند که
عضو اتحادیه گمرکی اوراسیا نیز هستند. تاجیکستان، گرجستان، ازبکستان، مولداوی،اوکراین،پاکستان، ترکیه، ایران، چین و ویتنام نیز از دیگر گزینه های احتمالی عضویت در این اتحادیه اوراسیا هستند.

اهداف و کارکرد اتحادیه

هدف این اتحادیه، ایجاد فضای یکپارچه اقتصادی، توسعه بازار مشترک و دستیابی به حرکت آزاد کالا،
سرمایه ، خدمات و مردم در بازار واحد کشور های عضو، کاهش قیمت کالا با کاهش هزینه های حمل و
نقل مواد خام، ترویج رقابت سالم در بازار مشترک، سیاست های مشترک در کشاوری ، انرژی، قناوری و حمل و نقل اعلام شده است.

ساختار و سازمان کار اتحادیه

شورای عالی اقتصادی اوراسیا ، مهمترین رکن اتحادیه اقتصادی اوراسیا است که از سران کشورهای عضو (روسای حکومتHead of States ) تشکیل شده است. دومین رکن اتحادیه ، شورای بین دولتی اوراسیا
است که اعضای آن، روسای دول و نخست وزیرانHead of Governmentsکشورهای عضو هستند
هر سال یک کشور عضو اتحادیه به عنوان رئیس اتحادیه انتخاب می شود. در سال 2015بلاروس به ریاست پیشنهاد شد

شاخص های اصلی اقتصادی اتحادیه

ü     تولید ناخالص داخلی در اتحادیه اقتصادی اوراسیا- 2،2تریلیون دلار( % 3،2تولید ناخالص جهانی )

ü     تولید صنعتی – 1،3تریلیون دلار ( % 3،7تلید صنعتی جهانی )

ü     حجم تجارت خارجی با کالاهای اتحادیه اقتطادی اوراسیا با کشور های ثالث- 877،7میلیارد دلار( % 3،7از صادرات جهان، % 2،3از واردات جهان)

مساحت و جمعیت

·مساحت کشور های عضو اتحادیه بیش از 20میلیون کیلومتر مربع می باشد
·تعداد جمعیت برای 1ژانویه 182،7 -2016میلیون نفر ( % 2،5تعداد جمعیت جهانی)
·تعداد جمعیت جهانی به لحاظ اقتصادی فعال در سال 92،9 -2016میلیون نفر( %2،8تعداد
جهانی9
·نرخ بیکاری ) % 5،3اتحادیه اروپا 10،2، ایالات متحده آمریکا %6،2، جهان %8،2(  %4،9 کمتر از نرخ اروپا

انرژی
·استخراج نفت - 607،5میلیون تن، جایگاه 1 در جهان(%14،6تولید جهانی)
·استخراج گاز - 682،6میلیارد متر مکعب، جایگاه 2در جهان ( %18،4تولید جهانی)
·تولید اترژی برق 1210،2میلیارد کیلووات ساعت، جایگاه 4در جهان( %5،1تولید جهانی)

مناسبات ایران و اتحادیه اقتصادی اورآسیا

ایران در سال 1395به کمیسیون اقتصادی اتحادیه اوراسیا پیشنهاد داد یک منطقه آزاد تجاری میان ایران
و اتحادیه ایجاد شود. این پیشنهاد مورد استقبال اتحادیه واقع شد و طی دو سال مذاکرات متعدد و ارزیابی
کمی و کیفی اقلام و میزان تعرفه ترجیحی آنها، موافقتنامه موقت تشکیل منطقه آزاد تجاری بین ج.ا ایران واتحادیه اقتصادی اوراسیا در تاریخ 27اردیبهشت 1397در شهر آستانه قزاقستان به امضا رسید. این یک
موافقتنامه موقت است که در راستای ایجاد ترتیبات تجارت آزاد بین جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه منعقد
شده است. موافقتنامه یاد شده پس از اعلام تصویب در فرآیند قانوگذاری ملی کشورهای عضو در 5آبان سال
جاری اجرایی شد. طبق این موافقتنامه، یکسال پس از اجرای موافقتنامه موقت، مذاکره برای انعقاد موافقتنامه
تجارت آزاد آغاز خواهد شد. چنانچه موافقتنامه تجارت آزاد نهایی نشده باشد طرفین در خصوص تداوم
موافقتنامه موقت تصمیم گیری خواهند کرد. موافقت نامه مفصل ترین و جامع ترین موافقت نامه ای است که تاکنون جمهوری اسلامی ایران با یک اتحادیه اقتصادی منطقه ای منعقد کرده و شامل 9فصل می باشد.

ظرفیت ها و عوامل وابستگی متقابل ایران و اتحادیه اورآسیا

اتحادیه اقتصادی اورآسیا همچنان که از نام آن پیداست دارای ماهیت اقتصادی با تمرکز بر فعالیتهای
تجاری و گمرکی است که هدف آن در وهله نخست تسهیل تجارت بین کشورهای عضو است. در همین
حال از دیدگاه راهبردی اتحادیه مذکور واجد ویژگی هایی است که مناسبات ایران با آنرا از روابطی صرفا تجاری فراتر می برد.

ایران به عنوان گذرگاهی برای دسترسی به آبهای آزاد اقیانوس هند و منطقه خاورمیانه

مهمترین ویژگی مناسبات ایران با اتحادیه از دیدگاه ژئوپلتیک و برخاسته از عامل ژئوپلتیک است. منظور
گذرگاهی است که ایران می تواند در اختیار تجارت کشورهای عضو اتحادیه برای دسترسی به آبهای آزاد
اقیانوس هند و منطقه خاورمیانه قرار دهد. سه عضو کنونی اتحادیه شامل قزاقستان ، ارمنستان و قرقیزستان
کشورهای بسته و محصور در خشکی ( ) Land lockهستند. دسترسی تجاری بلامانع این کشورها به آبهای
آزاد وخاورمیانه امتیاز بزرگی را نصیب این کشورها برای توسعه صادرات می نماید. در عین حال بهره گیری
حداکثری از این مزیت نیازمند ارتقاء جشمگیر زیرساخت های ترانزیتی ایران است که در صورت تحقق می
تواند علاوه بر ایجاد درآمد سرشاری برای ایران، وابستگی اقتصادی و به تبع آن سیاسی بین ایران و اورآسیا
را تقویت نماید.

بستر سازی برای مناسبات راهبردی ایران -روسیه و دسترسی روسیه به اقیانوس هند
یکی از ویژگی های بارز اتحادیه اقتصادی اوراسیا، وزن غالب روسیه در آن (از نظر تولید ناخالصی داخلی،
جمعیت، جریان تجارت و سرمایهگذاری) و در واقع هیمنه روسیه بر این اتحادیه است.. این نکته نیز آشکار
است که دسترسی به آبهای گرم اقیانوس هند برای روسیه به عنوان عضو ارشد این اتحادیه و بلاروس نیز یک
فرصت به شمار می آید. الحاق ایران به اتحادیه اورآسیا می تواند با تقویت مناسبات تجاری ایران و روسیه به
عنوان گامی برای بسترسازی مناسبات راهبردی دو کشور نیز ارزیابی شود. موقعیت ژئوپلتیک ایران در دسترسی مستقیم به اقیانوس هند و اهمیت فزاینده اقیانوس هند از دیدگاه ژئوپلتیک و ژئواکونومیک، اهمیت
راهبردی تعمیق مناسبات ایران و روسیه را نشان می دهد. در این زمینه می توان ارزش و اهمیت روزافزون
اقیانوس هند در نظم گرایی های جدید ژئوپلیتیکی با محوریت قدرتهای مستقل آسیایی و تلاش روسیه
برای کسب جایگاه جهانی جدید اشاره داشت .به عقیده صاحب نظران حوزه ژئوپلتیک رقابتها در آینده
اقیانوس هند بهطور عمده بین ایالاتمتحده، چین و هند دیده میشود. و به تبع آن بر دامنۀ اهمیت اقیانوس
هند افزوده می شود و لزوم حضور و ایفای نقش بسیاری از کشورها ازجمله حضور قدرتمند ایران در این قلمرو دریایی افزوده می شود.

اتحادیه اوراسیا حلقه اتصال ایران به نظام تجارت چندجانبه

پیوستن ایران به اتحادیه اورآسیا در آینده امکان دسترسی جمهوری اسلامی ایران به بازار اتحادیه را فراهم

می ساخته و موجب افزایش صادرات غیر نفتی کشور می شود. الحاق ایران به اتحادیه اورآسیا ز نظر ایجاد

یک سازو کار ضد تحریمی دارای اهمیت است . حجم روابط تجاری طرفین از سال 2013تا 2014نشان

می دهد که مناسبات تجاری ایران با اورآسیا تاحدود زیادی می تواند مستقل از تحریمهای یکجانبه ایالات

متحده آمریکا جریان داشته باشد.

ویژگی دیگر پیوستن ایران به اتحادیه اور آسیا از این جهت است که ایران را برای نخستین بار یک اتحادیه
اقتصادی منطقهای خواهد ساخت. این تحول از این جهت اهمیت خواهد داشت که ایران تنها کشور دارای
اقتصاد بزرگ است که علیرغم درخواست و تلاش های مستمر از الحاق به سازمان جهانی تجارت ()WTO
جا مانده است. سازمان جهانی یک سازمان مهم بین المللی است که نزدیک به 97درصد تجارت جهانی
تحت قواعد آن اداره می شود و در حال حاضر 164عضو دارد. سازمان جهانی تجارت از طریق موافقتنامه
های متعدد و سازوکارهای مختلف به کاهش چشمگیر موانع تجارت بین المللی، تسهیل تجارت بین
کشورها و دسترسی به بازار پرداخته و از این طریق به رشد و توسعه کشورها بویژه کشورهای درحال توسعه کمک کرده است.

جمهوری اسلامی ایران در خرداد سال ( 1375جولای ) 1996یکسال پس از تاسیس WTOدر خواست
برای الحاق به این سازمان را ارائه داد لکن طی 23سال گذشته علیرغم دست یافتن به وضعیت عضویت
ناظر هنوز بدلایل سیاسی از جمله مخالفت آمریکا و عربستان سعودی نتوانسته است در فرآیند الحاق به این
سازمان قرار گیرد. الحاق جمهوری اسلامی ایران به اتحادیه اورآسیا علاوه بر اینکه به می تواند به عنوان
گام نخست برای پیوست ایران به نظام تجارت چندجانبه بین المللی تلقی شود و اتصال کشورمان به اقتصاد جهانی را هموار سازد.